رادیوتراپی علاوه بر درمان تومورهای بدخیم، در بسیاری از بیماری‌های غیربدخیم نیز موثر بوده و علت اثر آن روی بیماری‌های خوش‌خیم، تاثیر اشعه روی فرایند التهاب و تکثیر سلولی است . درمان رادیوتراپی در اکثر این بیماری‌ها با دوزهای تشعشعی بسیار پایین نسبت به دوز درمانی تومور‌های بدخیم و حتی یک‌جلسه‌ای انجام می‌شود و در این موارد خطر عوارض حاد درمان برای بیماران بسیار کم است .
تاثیر درمان رادیوتراپی در مورد تومور‌های خوش‌خیم مانند آدنوم‌های هیپوفیز، مننژیوما، کرانیو فارنژیوما، آکوستیک نورینوما، کمودکتوما (گلوموس تومور) و بسیاری از تومور‌های خوش‌خیم دیگر، کاملاً شناخته شده است و به‌طور وسیع مورد استفاده قرار می‌گیرد، بنابراین در این‌جا بیشتر در مورد اثر درمان رادیوتراپی بر ضایعات و بیماری‌های غیرتوموری بحث می‌شود .

کلوئید
کلوئید (Keloid) تکثیر بافتی بیش از اندازه در نواحی اسکار ناشی از جراحی، سوختگی ناشی از گرما یا مواد شیمیایی یا التهاب است این امر موجب اسکارهای بسیار بزرگ و پیشرونده می‌شود که علی‌رغم برداشت مجدد همراه با بانداژهای سیلیکونی و تزریق استروئید، در بیش از ۵۰ درصد بیماران مجدداً عود می‌کند . در موارد عودهای مکرر و مناطق وسیع و نامطلوب که انجام جراحی کامل با عوارض همراه است، درمان رادیوتراپی توصیه می‌شود. رادیوتراپی پیشگیرانه بلافاصله پس از جراحی (در عرض ۲۴ ساعت پس از جراحی) در بیش از ۷۵ درصد بیماران از عود مجدد جلوگیری می‌کند و درمان را می‌توان به‌صورت یک‌جلسه‌ای یا چند جلسه‌ای انجام داد .

اگزوفتالمی
اگزوفتالمی و اربیتوپاتی ناشی از هیپرتیروئیدیسم (Graves disease) به‌دنبال ایجاد التهاب و فیبروز در عضلات چشم و فضای اربیت موجب ادم و پروپتوز می‌شود. درمان‌هایی مثل کورتیکوستروئید، سیکلوسپورین، جراحی یا پلاسمافرز برای بیماران مورد استفاده قرار می‌گیرد. رادیوتراپی با ۲۰ گری در ۱۰ جلسه پاسخ ۹۶ درصدی دارد .

پسودوتومور اربیت
پسودوتومور اربیت (Orbital pseudotumor) یک بیماری با علت ناشناخته است که فرآیندهای عفونی، خودایمنی یا پرولیفراتیو را در ایجاد آن موثر می‌دانند . انفیلتراسیون لنفوسیتیک شدید موجب تورم پری‌اربیت، کاهش حرکت چشم و درد می‌شود. به‌عنوان درمان معمولاً از برداشت موضعی و کورتیکوستروئید استفاده می‌شود، ولی تا ۵۰ درصد عدم پاسخ یا پاسخ ناکافی دارند. درمان رادیوتراپی در موارد عود، عدم امکان جراحی و عدم پاسخ به درمان طبی موجب ۷۳ تا ۱۰۰ درصد کنترل موضعی می‌شود .

دژنراسیون ماکولا
دژنراسیون ماکولا (Macular degeneration) یک بیماری وابسته به سن است که در دهه‌ی هفتم ۲۰ درصد و در دهه‌ی هشتم ۳۵ درصد شیوع دارد. در موارد مقاوم به درمان‌های معمول مثل لیزر، می‌توان از درمان رادیوتراپی استفاده کرد .

تاندینیت و بورسیت
بورسیت و تاندینیت (Bursitis & Tendonitis) که به‌طور شایع در مفصل شانه رخ می‌دهد، به‌دلیل فرآیند دژنراتیو و التهابی ایجاد می‌شود. در موارد مقاوم به درمان‌های اولیه شامل مسکن، کورتون، فیزیوتراپی و… می‌توان از رادیوتراپی برای کاهش درد و التهاب استفاده کرد .

استئوآرتریت دژنراتیو
استئوآرتریت دژنراتیو (Degenerative osteoarthritis) یک فرآیند مفصلی دردناک با تخریب غضروف، تغییرات استخوانی و تغییرات کپسول و سینوویوم است که به‌طور مشخص با افزایش سن افزایش می‌یابد و اکثر افراد بالای ۶۰ سال، حتی بدون علایم مشخص، آرتروز را در گرافی ساده نشان می‌دهند. رادیوتراپی در مواردی که درمان‌های غیرتهاجمی شکست بخورد و جراحی نیز الزامی نباشد، اندیکاسیون دارد زیرا می‌تواند در ۵۰ تا ۷۵ درصد موارد درد را کاهش دهد و عملکرد مفصل را بهبود بخشد .

استخوان‌سازی نابه‌جا
استخوان‌سازی نابه‌جا (Hetrotopic ossification) در ۱۰ تا ۸۰ درصد موارد تروما و جراحی لگن با شدت مختلف اتفاق می‌افتد. ساختمان‌های کلسیفیه که ۳ تا ۶ هفته پس از عمل جراحی در گرافی ساده قابل تشخیص است، در عرض یک سال به استخوان تبدیل می‌شود. عوامل مستعد کننده شامل بیماری‌های استخوانی و ترومای شدید مغز و نخاع است. اتیل هیدروکسی فسفونات برای جلوگیری از استخوان‌سازی نابه‌جا استفاده شده اما نتایج آن مورد بحث است. ایندومتاسین نیز برای مدت ۳ تا ۶ هفته پس از عمل استفاده شده که ممکن است موجب عوارض گوارشی و کلیوی گردد. رادیوتراپی پیشگیرانه از سال ۱۹۷۰ در استخوان‌سازی نابه‌جا استفاده قرار می‌شود و به‌صورت تک‌دوز یا چند روز پیش یا پس از عمل جراحی قابل انجام است .

مالفورماسیون‌های شریانی- وریدی
مالفورماسیون‌های شریانی- وریدی (Arteriovenous malformations) جمجمه در ۸۰ درصد موارد سوپراتنتوریال است و بیشتر در سنین ۲۰ تا ۴۰ سالگی تشخیص داده می‌شود. ۲ تا ۵ درصد موارد در سال به‌سمت آنوریسم و پارگی پیشرفت می‌کند . درمان انتخابی برداشت ضایعه است و در مواردی می‌توان از رادیوتراپی استرئوتکتیک استفاده کرد که ۶۵ تا ۹۵ درصد به درمان پاسخ می‌دهد .

همانژیوم کاورنوی کبد
همانژیوم کاورنوی کبد (Cavernous Hemangioma of liver) یک اختلال مادرزادی است که در اغلب موارد بدون علامت است و در ۲ تا ۳ درصد اتوپسی‌ها کشف می‌شود. رادیوتراپی برای همانژیوم کبدی علامت‌دار غیرقابل عمل استفاده می‌شود. درمان با دوز پایین در عرض ۲ تا ۴ هفته انجام می‌شود که در صورت عدم پاسخ، پس از ۴ تا ۶ ماه تکرار خواهد شد .

همانژیوم‌های مهره
همانژیوم‌های مهره (Vertebral Hemangioma) ضایعات خوش‌خیمی هستند که می‌توانند موجب جذب استخوان مبتلا شوند. معمولاً فقط یک جسم مهره درگیر است. اکثر ضایعات کوچک هستند و نیاز به درمان ندارند. زنان بیشتر از مردان مبتلا می‌شوند و علایم در دهه‌ی چهارم و پنجم زندگی رخ می‌دهد . آمبولیزاسیون از طریق شریان و سپس لامینکتومی عمل مناسب و موثری برای درمان آسیب نخاعی است. معمولاً برداشت ضایعه کامل نیست و نیاز به رادیوتراپی است که نتایج بسیار خوبی به‌همراه دارد .

کیست آنوریسمی استخوانی
کیست‌های آنوریسمی استخوانی (Aneurysmal bone cysts) ضایعات کیستیک عروقی و خوش‌خیم استخوان‌اند که موجب اختلال عملکردی، شکستگی پاتولوژیک و آسیب به ساختمان‌های اطراف می‌شوند. این کیست‌ها ممکن است به بافت نرم اطراف نفوذ کنند و با وجود غیربدخیم بودن، به تخریب استخوانی و مشکلات جدی بیانجامند . به‌همین دلیل درمان به‌ویژه در ستون فقرات توصیه می‌شود. جراحی به‌صورت کورتاژ یا برداشت ضایعه درمان استاندارد است. به‌دنبال کورتاژ تا ۶۰ درصد احتمال عود وجود دارد ولی پس از رزکسیون کامل معمولاً عود اتفاق نمی‌افتد . رادیوتراپی در مواردی که جراحی یا کورتاژ به‌خاطر اندازه و محل مشکل است انجام می‌شود. پیشرفت کیست یا عود مکرر نیز اندیکاسیون درمان رادیوتراپی است. کیست‌های غیرقابل دسترسی ستون فقرات و لگن باید با رادیوتراپی درمان شوند .

پاروتیدیت بعد از عمل
پاروتیدیت حاد بعد از عمل (Postopeative parotiditis) بیماری نادری است که به‌طور معمول ۴ تا ۶ روز پس از جراحی در بیماران ناتوان، شدیداً دهیدراته با کاهش ترشحات بزاقی و خشکی دهان ایجاد می‌شود. درمان شامل تصحیح کمبود مایع، بهداشت دهان، آنتی‌بیوتیک با پوشش وسیع و در صورت نیاز انسزیون و درناژ است. درمان رادیوتراپی همراه درمان‌های دیگر مفید است و می‌تواند نیاز به درناژ را برطرف کند. پاسخ به اشعه اغلب سریع و دراماتیک است؛ بهبود درد، سفتی و تورم در عرض ۱۲ تا ۱۴ ساعت از شروع درمان رخ می‌دهد و تمام علایم در عرض ۳ تا ۶ روز از بین می‌رود. درمان معمولاً با دوز پایین ۳ تا ۵ جلسه انجام می‌شود .

ژنیکوماستی
ژنیکوماستی (Gynecomastia) در نزدیک به ۹۰ درصد بیمارانی که استروژن یا فلوتاماید دریافت می‌کنند و ۸ درصد بیمارانی که تحت ارکیکتومی قرار می‌گیرند رخ می‌دهد. رادیوتراپی پستان قبل از شروع درمان می‌تواند از ژنیکوماستی، به‌ویژه در بیمارانی که استروژن دریافت می‌کنند، جلوگیری کند . بعد از شروع استروژن اثر درمان رادیوتراپی کمتر است. درمان در یک تا ۳ جلسه انجام می‌شود و در مواردی که استروژن شروع شده است دوز بالاتر تا ۵ جلسه هم استفاده می‌گردد .

عقیم‌سازی تخمدان
از کار انداختن تخمدان (Ovarian castration) در بیماران سرطان پستان هنوز مورد بحث است. تشعشع به ناحیه‌ی تخمدان‌ها با دوز پایین در طول ۴ تا ۱۰ جلسه در از کار انداختن تخمدان موثر است .

بیماری پیرونی
بیماری پیرونی (Pyronie disease) که با تغییر شکل و زاویه‌دار شدن دردناک آلت مشخص می‌شود، به‌علت ضایعات التهابی کورپوس کاورنوزا ایجاد می‌گردد که این ضایعات به‌سمت پلاک، ندول یا باند‌های سفت پیشرفت می‌کند و می‌تواند لوکالیزه یا منتشر باشد. بیماری ممکن است در عرض ماه‌ها یا سال‌ها به‌طور خودبه‌خودی بهبود یابد. درمان‌های مختلف شامل تزریق کورتیکوستروئید موضعی، کورتیکوستروئید سیستمیک، پروکاربازین و جراحی مورد استفاده قرار گرفته است . رادیوتراپی باعث بهبود علایم، به‌خصوص درد، در بیش از ۷۵ درصد موارد می‌شود .

بیماری دوپویترن و لدرهوس
بیماری دوپویترن و لدرهوس (Dupuytren and Ledderhose disease) اختلالات بافت همبندی است که کف دست (دوپویترن) و کف پا (لدرهوس) را درگیر می‌کند، اغلب دوطرفه است و در دست‌ها شایع‌تر از پاهاست. این بیماری بیشتر در سنین ۴۰ تا ۷۰ سالگی بروز می‌کند و خطر بیماری با سابقه‌ی خانوادگی، مصرف الکل، دیابت، صرع و بعضی شرایط دیگر افزایش می‌یابد. برجستگی‌های زیر پوستی و اسکار همراه با افزایش سفتی بافت همبند، محدودیت تحرک مفاصل، مشکل در گرفتن با دست یا راه رفتن از نشانه‌های بیماری است. بدون درمان، بیماری بیش از ۵۰ درصد بیماران در عرض ۵ سال پیشرفت خواهند کرد .
در مراحل اولیه استروئید، آلوپورینول، ویتامین E ، نرم‌کننده و… استفاده می‌شود ولی این درمان‌ها معمولاً اثرات طولانی‌مدت ندارند. جراحی در مراحل پیشرفته اندیکاسیون دارد ولی همراه با عوارض است (۱۵ تا ۲۰ درصد) و عود در ۳۰ تا ۵۰ درصد بیماران در عرض ۳ سال اتفاق می‌افتد. رادیوتراپی پیشگیرانه در مراحل اولیه بیماری اندیکاسیون دارد و هدف از درمان جلوگیری از پیشرفت بیماری و جراحی است. سلول‌های هدف در درمان رادیوتراپی فیبروبلاست‌ها و سلول‌های التهابی حساس به اشعه هستند. در ۷۰ تا ۸۰ درصد موارد رادیوتراپی جلوی پیشرفت بیماری را می‌گیرد. بهبود ندول‌ها در ۲۰ تا ۳۰ درصد مراحل اولیه‌ی بیماری رخ می‌دهد. ۲۰ تا ۲۵ درصد موارد علی‌رغم درمان رادیوتراپی پیشرفت می‌کند .

جلوگیری از تنگی مجدد عروق
آنژیوپلاستی عروق کرونر (Prevention of vascular restenosis: PTCA) روش شایع درمان تنگی عروق کرونر است. رادیوتراپی به‌صورت براکی‌تراپی داخل شریانی به‌طور مشخص از تنگی مجدد عروق کرونر جلوگیری می‌کند. در بیمارانی که از ایریدیوم ۱۹۲ پس از قرار دادن استنت استفاده شده است، تنگی مجدد در تنها ۱۲ درصد بیماران، در مقابل ۵۸ درصد بیمارانی که رادیوتراپی نشده بودند، ایجاد شد. در حال حاضر از براکی‌تراپی با استفاده از استرانسیوم ۹۰ برای جلوگیری از تنگی مجدد استفاده می‌شود. دوز مورد استفاده برحسب عوامل مختلف متفاوت است. در مورد عروق محیطی نیز براکی‌تراپی داخل عروقی برای جلوگیری از تنگی مجدد استفاده شده است .

دکتر عباس رحیمی
متخصص رادیوتراپی
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی گیلان